“Đạo Trời” và tín ngưỡng dân gian qua ca dao (tiếp theo và hết)
TS.Nguyễn Thị Kim Ngân
(Bài đăng trên Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật số Tháng 6/2014)
Trong ca dao bên cạnh niềm tin có ông Trời như một đấng toàn năng thiêng liêng, chúng ta dễ dàng bắt gặp thái độ tôn kính và cầu xin của người nông dân đối với Trời, thể hiện rõ ràng ứng xử có tính chất tín ngưỡng của họ.
Hình ảnh ông Trời luôn luôn hiện
ra trong tâm thức của người nông dân như đấng thiêng liêng, thành kính:
Nửa ngày mưa bụi gió bay
Anh bưng thau nước chắp tay vái Trời
(CD TTH)
Lọt lòng nghe tiếng u oa
Ơn Trời, ơn Phật, mừng òa xiết bao
(KTCDXN)
Họ luôn luôn mong được ông Trời phù hộ trong mọi công việc hàng ngày, từ chuyện đồng áng cho đến những chuyện tình duyên riêng tư:
Trông Trời một trận mưa sa
Để cho ngoài ruộng trong nhà được vui
(KTCDXN)
Trông Trời cho chóng đến mai
Ra đường gặp bạn trao vài ba câu
(KTCDXN)
Và cũng như trong mọi tín ngường khác, đứng trước Ông Trời, thái độ tiêu biểu nhất của con người là van vái, cầu xin.
Xin cho con trẻ ăn ngoan, khỏe mạnh:
Lạy trời phù hộ ấu nhi
Ăn no chóng lớn, biết đi biết đùa
(KTCDXN)
Xin cho tình duyên không bị trắc trở, người mình yêu thương chung thủy, trước sau vẹn toàn:
Vái trời cho đặng vuông tròn
Trăm năm giữ vẹn lòng son cùng chàng
(CD NTB)
Xin cho tuổi già bình an, trường thọ:
Lạy trời cho miễn sống lâu
Ai kêu bằng chó bằng trâu cũng ừ
(CD TTH)
Nhưng xin nhiều nhất vẫn là xin cho chuyện làm ăn.
Trong hoàn cảnh một nước nông nghiệp lạc
hậu, chủ yếu là trồng lúa và đánh cá, toàn bộ hoạt động sản xuất đều phụ thuộc
vào thời tiết, vào điều kiện tự nhiên:
Người ta đi cấy lấy công
Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề
Trông trời trông đất trông mây
Trông mưa trông gió trông ngày trông đêm
Người nông dân chỉ biết cầu trời, mong
sao công việc làm ăn thuận lợi, mùa màng tươi tốt, người đi làm xa trở về bình
an:
Lạy trời trăm lạy trời ơi
Trông cho trong ruộng ngoài khơi được mùa
(KTCDXN)
Lạy trời thổi ngọn gió Đông
Xuôi buồm thuận gió cho chồng tôi vô
(KTCDXN)
Tới đây lạ bến đậu nhờ
Vái trời lớn gió cho sóng trong bờ đừng chao
(CD NTB)
Thành kính, cầu xin là những dấu hiệu của tín ngưỡng nhưng cảm giác tội lỗi cũng rất điển hình cho cách ứng xử mang tính chất tôn giáo. Trong ca dao chúng ta bắt gặp khá nhiều câu diễn tả cảm giác của người dân quê thấy mình có tội với Trời khi làm điều gì đó không phải:
Hai ta nguyện ước sa lời
Đó bỏ đây không tôi mấy, đây bỏ đó tội trời ai manng
(CD NTB)
Đã thành gia thất thì thôi
Đèo bồng chi lắm, tội trời ai mang
(CD NTB)
Chữ “tội Trời” được nhắc đi nhắc lại rất nhiều lần trong ca dao:
Xương da ai cũng là người
Chàng mà đạp thiếp, tội Trời chàng mang
(KTCDXN)
Cha mẹ bú mớm nâng niu
Tội Trời đành chịu, không yêu bằng chồng
(CD NTB)
Cảm giác mắc tội ấy rõ ràng là một cảm giác tín ngưỡng, chỉ có điều tín ngưỡng ở đây không đi kèm với những lễ nghi như trong các tín ngưỡng khác. Người ta nói mình mắc tội với Trời nhưng không đi đến nơi có thờ Trời (không biết có nơi nào như vậy)[1] để dâng lễ và cầu xin tha tội. Có lẽ đây cũng là một đặc điểm của tín ngưỡng Trời, một tín ngưỡng dân gian nặng về tâm linh hơn là nghi thức.
Một điểm khác biệt nữa của tín ngường dân gian này là khi lạy Trời, qua
ca dao chúng ta thấy người nông dân không chỉ van vái cầu xin Trời rủ lòng
thương, ban ơn cứu vớt, ban phước lành như khi đến cửa Phật hay vào nhà thờ
Thiên Chúa mà còn kêu cầu sự công minh, trừng phạt cái ác, cái xấu.
Trăm lạy ông Trời chớ điếc, đừng đui
Để hai con mắt coi người thế gian
(CD NTB)
Những người nói láo nói không
Xin trời quăng xuống giữa sông Bồ Đề
(KTCDXN)
Ông Trời ở đây không chỉ là vị thần từ bi, bác ái, cứu độ chúng sinh mà còn là hiện thân của “mọi lẽ công bằng. Ông thường phạt kẻ xấu và ban thưởng người tốt” (Nguyễn Văn Huyên, Sđd.). “Trời quả báo, ăn cháo gãy răng”. Người dân quê tin hoặc chí ít cũng muốn tin là có điều đó:
Đứa mô đã nói quên lơi
Đi ra trộ sáo, ông Trời đánh ngay
(CD TTH)
Em mà ăn ở hai lòng
Trời tru đất diệt không mong thấy chàng
(CD NTB)
Trời xanh có phụ ai đâu
Trọng thầy trọng bạn sang giàu hiển nhiên
(KTCDXN)
Yêu cầu về công lý, niềm tin vào “mọi lẽ công bằng” này làm cho tín ngưỡng Trời không còn thuần túy là tín ngưỡng tâm linh, thuần túy tinh thần nữa. Ông Trời đã mang dáng dấp của “ Bao công” mang tính chất thế tục, tính chất xã hội, đúng như nhận xét của Nguyễn Văn Huyên: “Đấy không phải là một vị thần trừu tượng và không thể hiểu. Người ta xem ông như một con người…”
Điều này giải thích vì sao hình ảnh Trời / Ông Trời trong ca dao hiện ra không phải lúc nào cũng thiêng liêng, thần thánh mà nhiều khi rất người, rất quen thuộc:
Ngó lên trời, trời buồn trời bực
Ngó về sông An Cựu, nắng đục mưa trong
(CD TTH)
Mẹ cha là biển là trời
Phận con đâu dám cãi lời mẹ cha
(CD NTB)
Vì Trời không chỉ là thánh là thần mà còn là người nên quan hệ của con người với Trời cũng có khác. Trời với người gần gũi, thân thiện:
Trời mưa thì mặc trời mưa
Tôi không tơi nón, trời đưa tôi về
(CD TTH)
Hôm nay anh gặp em đây
Trời khuyên, đất bảo, làng sang lấy chồng
(KTCDXN)
Ông Trời tham gia vào nhưng chuyện rất đời thường:
Ông tra mà đội nón cời
Muốn đi ve gái mà Trời không cho
(KTCDXN)
Bản thân Trời cũng như người, có kẻ ghét người thương:
Trời còn có kẻ không ưa
Huống chi phận thiếp, ở cho vừa lòng ai
(CD TTH)
Với quan niệm về Trời như vậy nên thái độ của người nông dân với Trời cũng trở nên bình đẳng, không còn sợ sệt nữa. Người ta không chỉ lạy trời, xin trời vái trời mà còn mạnh dạn hỏi trời, muốn tận mặt gặp Trời:
Phải chi lên đặng ông trời
Hỏi xem duyên nợ đổi dời về đâu
(CD NTB)
Ngồi buồn nói chuyện láo thiên
Một bầy kiến lửa lên khiêng ông Trời
(CD TTH)
Thậm chí đùa giỡn, sàm sỡ với Trời:
Trông Trời trời mưa cho to
Không mai thì mốt, tôi gả chị cho trời
(KTCDXN)
Từ chỗ kéo ông Trời từ trên cao xuống mặt đất, nhìn ông Trời không phải như thần thánh mà như người, từ một quan hệ bình đẳng như vậy, người ta tự cho phép mình có thể có thái độ bất kính với Trời:
Ông Trời chết nứt chết trương
Ông ghét tôi khổ, ông thương nhà giàu
(KTCDXN)
Bất phục tùng Trời
Một lòng chỉ quyết lấy anh
Ong bay bướm lượn xung quanh mặc trời
(KTCDXN)
Hoặc có khi chống lại cả Trời:
Em mà nỡ phụ duyên anh
Núi cao anh xô đổ, trời xanh anh lật nhào
(KTCDXN)
Đến đây xuất hiện vấn đề: liệu một thái độ như vậy có phản ánh đúng tín ngưỡng Trời của người nông dân xưa không, có thực là một phần trong cách ứng xử của dân gian với ông Trời như một tín ngưỡng không hay đây chỉ là hình tượng nghệ thuật về ông Trời trong ca dao? Câu trả lời quả không đơn giản.
Một mặt, bản thân tín ngưỡng dân gian là hiện tượng phức tạp. Trong mỗi tín ngưỡng thường chứa đựng, pha trộn nhiều yếu tố, đó vừa là niềm tin, vừa là lối sống, vừa là cách cảm, vừa là cách nghĩ; đó vừa là một cách nhìn về tự nhiên, một thế giới quan, vừa là cách ứng xử mang nội dung đạo đức - xã hội. Đặc biệt, tín ngưỡng dân gian gắn liền với tư duy cổ sơ, với lối nhân hóa tự nhiên, tất cả những gì siêu nhiên đều được quy về con người, đời sống con người. Ở đây cái trừu tượng, không hiểu thì biến thành cụ thể, dễ hiểu (Trời thành ông Trời), còn cái cụ thể, dễ hiểu thì biến thành huyền bí, xa vời. (Mưa thành Thần mưa (Pháp Vũ), Mây thành Thần Mây (Pháp Vân), bếp thành Ông đầu hỏa, Ông đầu rau...). Thêm nữa cũng cần thấy rằng đối với người dân quê xưa, tín ngưỡng nói chung và tín ngưỡng Trời nói riêng không thuần túy là chiêm nghiệm tinh thần, nó còn là một phương tiện để sống, để tồn tại. Cái thiêng và cái thực dụng xen kẽ với nhau. Tất cả điều đó phần nào giải thích vì sao mặc dù sùng bái Ông Trời, người ta vẫn có thể coi Trời như bạn, có khi còn chế diễu, chống lại.
Mặt khác, như đã nói ở trên, ca dao không phải là giá trị văn hóa trực tiếp nảy sinh từ những nghi thức tín ngưỡng mà là khúc hát tình, gắn liền với đời sống lao động sản xuất và sinh hoạt của người dân quê. Trong những hình tượng, biểu tượng ca dao có thể pha trộn nhiều thứ: kinh nghiệm sản xuất, nhận thức về tự nhiên, tín ngưỡng, triết lí về xã hội – con người, tình cảm v..v..Hình tượng ca dao – cụ thể ở đây là hình tượng ông Trời – bởi vậy có thể không thuần khiết, đơn nghĩa. Thái độ của người nông dân với ông Trời có chỗ phản ánh tín ngưỡng của họ nhưng có chỗ không hẳn thuộc về tín ngưỡng mà thuộc về cái nhìn xã hội – đạo đức của người sáng tác, vào tưởng tượng sáng tạo của dân gian.
Trong cuốn “Văn hóa Việt Nam sử cương” xuất bản lần đầu năm 1938, ở phần “Tín ngưỡng và tế tự”, ông Đào Duy Anh viết: “Trước khi có Cơ đốc giáo du nhập, người nước ta đồng thời sùng bái cả Trời, Phật, các thần linh ở trong vũ trụ, các quỉ thần hay là linh hồn người chết”(nhấn mạnh của chúng tôi)[2]
“Sùng bái Trời” chính là tín ngưỡng Trời, “đạo Trời” đã để lại dấu vết trong nhiều sáng tác dân gian, trong đó có ca dao. Qua một khảo sát nhỏ 598 câu có chữ “Trời” trong ca dao miền Trung trên đây phần nào chúng ta cũng thấy điều đó[3]. Rất tiếc là hiện tượng này đến nay còn chưa được đề cập nhiều trong các công trình nghiên cứu tín ngưỡng dân gian cũng như văn hóa dân gian ở nước ta.[4]
[1]Trong ca dao có khi ông Trời được đồng nhất với Ngọc Hoàng, “Trai lỗi lời thề, lấy vôi mà tạc/ Gái lỗi lời thề, lấy đá mà ghi/ Nào ai ăn ở tiếng chi/ Dưới có vua Thập Điện, trên có Thiên Tri Ngọc Hoàng”
(CD TTH , Tr.642), tuy nhiên ở Việt Nam việc thờ cúng Ngọc Hoàng chủ yếu gắn với vị thần linh cao nhất trong tục thờ Tiên của Đạo giáo Trung Hoa nhập vào Việt Nam (Ngọc Hoàng Thượng Đế) chứ không phải gắn với Ông Trời trong tín ngưỡng dân gian. Ngay cả đối với Ngọc Hoàng nghi lễ và thờ cúng cũng rất mờ nhạt (Xem “Tín ngưỡng và văn hòa tín ngưỡng ở Việt Nam”, Ngô Đức Thịnh chủ biên, Nxb. KHXH, HN, 2001, tr. 130
[2]Đào Duy Anh, Việt Nam Văn hóa sử cương, Nxb. Bốn Phương, 1951, tr.203
[3]Xem: Nguyễn Thị Kim Ngân, Thiên nhiên trong ca dao, NXB ĐHSP TPHCM, 2011
[4]Trong công trình “Tín ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng ở Việt Nam” do Giáo sư Ngô Đức Thịnh chủ biên, Nxb. KHXH ấn hành năm 2001 không thấy có phần nói về tín ngưỡng Trời, sự “sùng bái Trời” .
